VỠ DẦN NHỮNG ẢO TƯỞNG

VỠ DẦN NHỮNG ẢO TƯỞNG
Đọc tiểu thuyết Vỡ Dần Trong Mắt của Khôi Vũ
Bùi Công Thuấn

1.Nội dung truyện kể lại 40 ngày nhân vật Tôi chung sống với cái bọt bong bóng trong mắt sau kì mổ vá võng mạc. Tôi đã mơ 8 giấc mơ. Ngày có, đêm có. Sau mỗi giấc mơ tôi đã cố gắng lý giải những yếu tố hiện thực tạo nên những giấc mơ đó.

Câu chuyện về anh Trần chỉ thấp thoáng ở những chương đầu, dần dần hiện ra và kết ở chương cuối. Anh Trần từ Giám đốc sở Văn Hoá, thành Cục phó. Anh là người giúp đỡ “Tôi “. Từ một nhân viên cấp huyện Tôi được anh chuyển làm chuyên viên âm nhạc phòng nghiệp vụ Sở.Anh cũng can thiệp cho tôi được ở nhà tập thể cơ quan. Sau đó tôi được đi học ĐH tại chức và tốt nghiệp khoa sáng tác nhạc viện TP HCM. Chính anh là người giới thiệu và kết nạp tôi vào Đảng. Tôi được coi như là cậu em út cuả anh và tôi coi anh như người ruột thịt cuả mình. Chuyện anh đánh bạc bị bắt, tai tiếng chuyện xây nhà, con tự tử, con trai ma tuý là thảm cảnh đau lòng.

2.Trong suốt câu chuyện, tình cảm thái độ cuả Tôi với anh Trần là sự kính trọng, mang ơn, là cái nhìn bênh vực và chia sẻ, vì anh đã giúp đỡ và cất nhắc tôi. Tôi không muốn tin những gì báo chí nói. Chỉ khi bọt bóng trong mắt Tôi tan hết và anh Trần bị bắt, Tôi mới hết ảo tưởng. Nhưng phải đối diện với thực tại đau lòng Tôi chịu không nổi. Tôi vẫn nuối tíếc ảo tưởng. Thực ra Tôi cũng dần nhận ra ảo tưởng cuả mình khi nhìn thấy nhà cô Tư Phú Lợi chỉ là nhà cấp bốn, cô chết vì nhiễm chất độc da cam, trong khi nhà anh Trần cách đó vài trăm mét là nhà nhiều tầng sang trọng. Trong một giấc mơ ( chương 11), Tôi được anh Trần cho 200 triệu, lúc đầu tôi mừng rỡ, sau biết là tiền âm phủ , tôi đã giận anh trần, và tin Anh Trần chính là cục phó bị bắt vì đánh bạc và xây nhà.

Kính trọng và yêu mến về anh Trần, bênh vực anh Trần, đau xót nỗi bi thương cuả gia đình anh Trần , nhân vật Tôi thể hiện cái nhìn độ lượng cuả tác giả, Tuy nhiên KV đã không có một dòng miêu tả nào về thực chất con người anh Trần ( anh ta lương thiện hay gian manh, bị oan hay là có tội ). Nhân vật Trần chỉ hiện lên qua thông tin báo chí, qua dư luận trong quán, qua cái nhìn thiện cảm cuả Tôi. Người đọc không rõ những hành động hay những “ thủ đoạn “ tham nhũng cuả Trần. Khuynh hướng cuả truyện là bên vực anh Trần, nhưng tác giả không cung cấp đủ dữ liệu làm căn cứ cho sự bênh vực ấy

3.Từ chuyện cuả Tôi và anh Trần, Khôi Vũ nâng nội dung truyện thành khuynh hướng tư tưởng. Khi người ta có cái ảo tưởng trong mắt ( cái bọt bóng ) thì người ta sẽ nhìn thiên lệch. Nhân vật Tôi đã nhìn anh Trần bằng con mắt ảo giác chăng. Không chỉ có nhân vật tôi sống ảo tưởng, mà mọi nơi, mọi lúc “ người ta đi tìm cái không có thật cuả mình ở khắp mọi nơi có thể “(31). Các bạn trẻ mơ làm ca sĩ, kể cả con gái cuả Tôi, Anh bạn nhà thơ trẻ trình diễn thơ trước tay giám đốc du lịch, trước nhà văn Đà Lạt và Tôi là để mưu cầu vào Hội Nhà Văn. Người đời hiện diện trong mắt người khác bằng các “trò diễn“, trông bề ngoài có vẻ thực tâm mà bên trong là lưu manh. Đấy là chuyện ông Trưởng phòng tài vụ sở văn Hoá tổ chức tiệc ra mắt tập thơ để mọi người tán tụng trong khi tập thơ ấy chẳng có giá trị gì ( nhiều trang trắng, nhiều bài chỉ có một dòng ..) vì chính ông ta lúc ra mắt tập thơ cũng ngủ vùi khiến mọi người tưởng ông ta ngất xỉu. Nhân vật tôi rất tỉnh táo giải mã các giấc mơ cuả mình nhưng không thoát khỏi cái ảo tưởng.

4.Có một khoảng chông chênh giưã nghiã hiện thực và nghiã tư tưởng. Người đọc dễ liên tưởng tới vụ tiêu cực MU 18 cuả một vị thứ trưởng. Một dạo, báo chí làm rầm rộ, tạo ra một dư luận rất lớn trong người đọc.Vụ này sau đó “ chìm xuồng “ . Vị thứ trưởng ra tù. Trớ trêu thay, có những phóng viên ( Nguyễn Việt Chiến báo Thanh Niên), những tờ báo đăng tin tiêu cực vi phạm luật báo chí bị đi tù, cả tướng Quắc, người phụ trách điều tra cũng đi tù. Đọc truyện , người đọc dễ nhận ra thái độ “bênh “ cục phó Trần là đồng nghãi với việc bênh vị thức trưởng nọ trong thực tế. Điều này sẽ tạo nên phản cảm nơi người đọc. Thành ra tác phẩm cuả Khôi Vũ lại nói tiếng nói bênh tiêu cực (?). Khôi Vũ viết :” Tôi buồn vì báo chí cuả ta, cứ khi có vụ việc gì tương đối nổi cộm, là đua nhau khai thác đến từng chân tơ kẽ tóc. Người có chút công trạng cũng xúm nhau khen lên tận mây xanh. Rồi lúc họ bị phát hiện tiêu cực, lại “đánh “họ xuống tận bùn đen “(58). Khôi Vũ chưa nâng được những hiện tượng đời thường thành ẩn dụ khái quát mang tính tư tưởng.

5.Có hai nhân vật phiếm chỉ là anh bạn nhạc sĩ ở Vũng Tàu và anh bạn nhà văn ở Đà Lạt. Hai nhân vật này có vai trò gì ? cả hai chỉ thăm hỏi Tôi và mời đi ăn. Anh bạn nhạc sĩ Vũng Tàu mời đi ăn hải sản, còn anh bạn nhà văn mời đi ăn tiểu hổ. Bộ ba Tôi- Nhạc sĩ Cá Mắm- Nhà văn Đà Lạt thể hiện sự không ngoan trong nhận thức những “trò diễn “ cuả thiên hạ, Nhà văn Đà Lạt chỉ ra chân lý : “Tớ nghĩ, dù sao đối phó với một sự thật cay nghiệt vẫn còn dễ chịu hơn phải đắm mình vào ảo ảnh”. Còn người bạn nhạc sĩ ở Vũng Tàu chỉ cho Tôi ảo ảnh về thằng Lam là vị bác sĩ đã mổ mắt cho tôi. Con đường tiến thân cuả vị bác sĩ này là từ nghèo khổ, vất vả , cố gắng học tập làm việc, đạt được những giá trị thật cuả mình. Không như nhân vật Tôi , sự tiến thân là nhờ anh Trần. Tuy cả ba người đều tỉnh táo, nhưng cũng không giúp được nhân vật Tôi tránh ảo tưởng. Vậy ảo tưởng là do đâu?

5. Nhân vật Thằng Lam là một ám ảnh hay một ảo giác ?
Nhân vật này chỉ xuất hiện trong những giấc mơ cuả tôi.

Lần thứ nhất tôi mơ đi Vũng Tàu gặp anh bạn nhạc sĩ, được thằng Lam chiêu đãi món hải sản cá chết vì tràn dầu, Tôi đã tung cú đá sập cái chòi cuả nó ( chương2).Nó là hình ảnh đưá bé 15 tuổi đen đủi, sống một mình trong cái chòi nát , nhặt cá chết đãi khách (tr.13. Hình ảnh này Tôi khó giải thích

Lần thứ hai (chương3),Tôi mơ đi công tác. Xe anh Trần bị mìn nổ, thằng Lam hiện ra đưa cho trái bắp nướng có vết máu người chết, Tôi để rơi trái bắp, nó nổ tung, thằng Lam cười :”Thích quá, anh nhạc sĩ đã biết sợ rồi “(19). Tôi không giải thích được sự hiện diện cuả thằng Lam “Đó chỉ là một giấc mơ thôi mà “

Lần thứ ba, (Chương5) trong mơ, đi du lịch, gặp thằng Lam, nó mặc veston trắng, cavạt đỏ, đội mũ cao bồi đỏ. Nó bảo ở Thượng Hải Trung quốc. Tôi giải thích, thằng Lam nói láo . thằng Lam chỉ là mơ “ có lần nào là thực tế đâu mà tôi phải băn khoăn”(38)

Lần thứ 4 (chương 7) Tôi mơ mình đi thi tuyển vào công ty tin học bị rớt, thằng Lam xuất hiện hỏi đã nhìn thấy rõ hơn chưa, tức là hỏi tôi đã hiểu thực tế thi cử là phải có phong bì chưa, có lẽ lời thằng Lam là “lời cuả phần lý trí trong tôi nói với phần tình cảm cuả mình về chuyện anh Trần “(50)

Lần 5 (chương 9)Tôi mơ thấy thằng Lam phát biểu ý kiến trong buổi ra mắt tập thơ cuả ông trưởng phòng tài vụ sở Văn Hoá. Nó được giới thiệu là “thần đồng văn học”. Nó nói “ tập thơ rất xứng đáng đạt giải văn chương Nobel vào năm tới “(60). Tôi lý giải, đó là hình ảnh nhà thơ thần đồng nước ngoài mới tới VN.

Lần 6. (chương12) Bác sĩ mổ mắt là hiện thân cuả Lam, từ cực khổ mà vươn lên.Tôi lý giải :” Chính câu chuyện về cuộc đời cuả anh bác sĩ mà tôi quên mất đã hiện ra trong hình ảnh cuả thằng Lam “(80)

Nhân vật Lam hoàn toàn chỉ xuất hiện trong giấc mơ cuả Tôi, đó là nhân vật có nhiều bộ mặt: trẻ em nghèo nhặt cá, trẻ em trong chiến tranh nghịch ngợm súng đạn, một hướng dẫn viên du lịch trong những công ty lưà, một tay cơ hội giỏi tâng bốc trong những trò quảng cáo và sau cùng hoá thân trong vị bác sĩ từ nghèo khó phấn đấu thành tài. Nhân vật Tôi không lý giải được sự hiện diện cuả Lam, Tôi chỉ lờ đi bằng lý luận trong mơ thôi, có thực tế đâu mà phải băn khoăn. Nhưng nhân vật này nhiều lần gây shock cho Tôi ở sự xuất hiện ngẫu nhiên cuả nó, mà lẽ ra đó không phải là chỗ nó xuất hiện. Nó đâu có sinh trước 1975 mà biết chiến tranh, nó đâu có làm du lịch Thượng Hải. Trình độ nhặt cá cuả nó đâu cho phép nó diễn thuyết rằng tập thơ đáng được giải Nobel.. và một khuôn mặt nhem nhuốc như thế không thể là bị bác sĩ nghèo khó lương thiện thành tài được. Dường như Khôi Vũ cũng không lý giải được nhân vật này. Ta thấy thấp thoáng bóng dáng Xuân Tóc Đỏ trong Lam ? Nhưng số phận, tính cách cuả Lam không thuần nhất, vì thế vai trò chuyển tải tư tưởng cuả Lam chưa hiển lộ ra được. Hay phải chăng Lam chính là những ảo tưởng khác nhau cuả Tôi về cuộc đời ? Ảo tưởng về kiếp nghèo, về chiến tranh về thực tế tiêu cực làm gì cũng cần phong bì, về những trò diễn lưu manh, mà Khôi Vũ không lý giải được? rất có thể, bởi anh không truy đến tận cùng nnhững nguyên nhân và những giải pháp xử lý vấn đề.

5.Ảo tưởng cuả Tôi là do bọt bong bóng trong mắt chăng ? Tôi ngẫu nhiên bị bịnh bong võng mạc. Cái bọt bong bóng cũng là hậu quả cuả việc giải phẫn dán võng mạc. Tất cả là hiện thực, Khôi Vũ không đặt nó trong môi trường siêu thực nào. Và Sự thực thì cái bọt bong bóng ấy không hề tạo nên ảo tưởng gì. Đôi khi nó có làm phồng to hình ảnh hay làm cho đường thẳng trở thành đường gẫy, nhưng đó là miêu tả vật lý. Những giấc mơ cuả Tôi cũng không do bọt bong bóng gây ra , trong những giấc mơ ấy cũng không có sự hiện diện cuả anh bạn bọt bóng. Về mặt hình tượng, bọt bong bóng trong mắt chưa thành một nhân vật, chưa gây ra những ảo tưởng trong cách nhìn cho Tôi, chưa thành một ẩn dụ tư tưởng , đơn thuần chỉ là cái cớ để tác giả kể chuyện và bày tỏ tâm sự. “Tôi đã kể cho bạn nghe những gì xảy ra với tôi, tất cả những suy nghĩ cuả tôi trong thời gian đó. Tôi tìm được sự chia sẻ cuả bạn, một sự chia sẻ tâm giao, ruột thịt. Nhưng từ nay trong tôi không còn bạn nưã. Những ngày sắp tới tôi sẽ tâm sự với ai thay bạn ?” Đó là chỗ non tay cuả Khôi Vũ (?).

6.Khôi Vũ có cách kể truyện có duyên. Anh khai thác đến từng chi tiết những sinh hoạt đời thường, đôi khi có “ma quái “ hoá vài chi tiết như chiếc điện thoại Nokia đen bị mất ở nơi công tác và hiện diện nơi bàn nước ở nhà. Sự khai thác này tạo nên tính chân thực cuả cách kể chuyện. Sự sáng tạo những giấc mơ và cách kể những giấc mơ bộc lộ năng lực sáng tạo dồi dào cuả Khôi Vũ. Tôi tin rằng Khôi Vũ đã tốn không ít công sức để xây dựng những giấc mơ này, nhờ đó tạo ra cái không khí hư hư thực thực cuả truyện, hay nói cách khác Khôi Vũ đã huyền thoại hoá đời thực thành mơ mà qua đó lên tiếng nói với hiện thực. Anh ohê phán rất mạnh chuyện các em không có năng lực ca hát mà muốn chạy chọt đạt điểm trong kỳ thi hát, chuyện làm du lịch lưà gạt cuả một số công ty, chuyện “báo chí ở ta”, chuyện những kẻ mua danh hão ( ông trưởng phòng tài vụ ra mắt tập thơ, chuyện nhà thơ trẻ diễn trò văn chương ) và những chuyện quan chức tiêu cực, chuyện nạn nhân da cam, chuyện viên chức nghèo ước mơ xây nhà…

Có một cấu trúc song hành tạo nên tính tư tưởng cuả truyện : câu chuyện về sự tan dần cuả bọt bong bóng, và mức độ trầm trọng ngày càng tăng lên cuả câu chuyện anh Trần. Hai cấu trúc này gặp nhau ở cuối truyện, khi bọt bóng tan, Tôi hết ảo tưởng về anh Trần.

Dù sao, Vỡ Dần Trong Mắt là tác phẩm không dễ đọc. Tôi cứ ngờ ngợ về những gì mình đã viết, rằng mình chưa hiểu thấu đáo tư tưởng Khôi Vũ gửi trong tác phẩm. Văn của Khôi Vũ là vậy, mới đọc, tưởng rằng anh viết những điều đời thường, đơn giản, dễ hiểu. Vậy mà, khi gấp trang văn lại, Tôi luôn bị ám ảnh về những gì đằng sau những cái đơn giản ấy. Sự đơn giản nghệ thuật ấy bắt tôi phải tra hỏi lại về nhữhg gì mình đã giải mã. Vỡ Dần Trong Mắt là một thành công mới cuả Khôi Vũ. Anh vẫn giữ được chất hiền lành , độ lượng cuả ngòi bút và giữ được phong độ sáng tạo dồi dào như khi viết Lời Nguyền Hai Trăm Năm. Có điều, sức hấp dẫn cuả Vỡ Dần Trong Mắt rất khác với Lời Nguyễn Hai Trăm Năm
Bùi Công Thuấn 27/4/09